سال 1403 سال نهنگ است یا اژدها؟ | فلسفه نام گذاری سال ها چیست؟

پایگاه خبری تحلیلی پیشنهاد ویژه :

گذاشتن نام حیوانات بر هر سال هرچند که ارتباطی به تقویم ایرانیان ندارد و از قرن هفتم هجری به تقویم اضافه شده است، اما چند سالی است که به‌ویژه در بازه نوروز جدی‌تر گرفته می‌شود چرا که برخی افراد حتی هفت‌سین خود را هم بر اساس حیوانی که به آن سال نسبت داده می‌شود، می‌چینند!

 برخی سال‌ها مانند سال ۱۴۰۳ بحث بر سر نام‌گذاری حیوانی بالا می‌گیرد، چنانچه عده‌ای امسال را سال اژدها می‌دانند، اما عده دیگری در توجیه این مطلب می‌گویند: «به تقویم ایرانی، سال نهنگ است».اما موضوع زمانی جالب می‌شود که بدانیم از اساس، نام‌گذاری سال‌ها به این شکل در باور ایرانیان و سپس در تقویم آنها وجود نداشته است. گذاشتن نام حیوانات بر هر سال، روندی است که سر منشاء آن کشورهای آسیای شرقی بوده است. بعد از حمله قوم مغول به ایران و با توجه به مدت زمان طولانی حکومت آنها بر مردم،‌ برخی باورها، سنت‌ها و رسوم این قوم در ایران هم رواج یافت. موضوعی که یکی از نمودهای آن، راه یافتن گاه‌شمار حیوانی به تقویم ایرانی و باور ایرانیان است. 

با این وجود بازهم گاه‌شمار جانوری که این قوم در ایران باب کردند دقیقا همان چیزی نیست که در چین،‌ ژاپن، کره جنوبی و... رواج دارد. در واقع همین تفاوت‌ها سبب شده است که به برخی سال‌ها نام دو حیوان اطلاق شود.اما در این رابطه ایرج ملک پور - منجم و استاد مؤسسه ژئوفیزیک نجوم و فیزیک فضا در یک گفت‌وگوی قدیمی اینگونه توضیح می‌دهد: تقویم با سال نام حیوانی، مربوط به تقویم ترکی مغولی است. این تقویم، پس از استیلای مغول‌ها بر ایران، از قرن هفتم هجری به تقویم ایرانیان راه یافت.او با اشاره به اینکه این تقویم یک تقویم شمسی _ قمری است، می‌گوید: بدین ترتیب که سال آن شمسی و ماه‌های آن قمری ۲۹ یا ۳۰ شبان‌روزی است. مبداء تاریخگذاری آن نیز سال ۶۸۰ هجری شمسی است.

او در این رابطه توضیح می‌دهد: تقویم ترکی مغولی دارای دوره ۱۲ ساله حیوانی است یعنی به هر سال، با ترتیب خاصی، نام یک حیوان داده می‌شود. این تقویم از دوره صفویه به طور رسمی در ایران پذیرفته شده و در سال ۱۲۵۹ هجری شمسی جایگزین تقویم جلالی شد.ملک‌پور با بیا اینکه این تقویم ۳۰ سال بعد یعنی در سال ۱۲۸۹ هجری شمسی منسوخ می‌شود،‌ ادامه می‌دهد: ولی مستخرجین تقویم ایرانی، نامگذاری سال هجری شمسی به نام حیوانات را تا به امروز، به طور غیررسمی ادامه دادند.او می‌گوید: اسامی ۱۲ حیوان تقویم ترکی مغولی شامل: مار، اسب، گوسفند، میمون، مرغ، سگ، خوک، موش، گاو، پلنگ، خرگوش و نهنگ است. لازم به یادآوری است که اسامی دوازده‌گانه ذکر شده همواره، در ایران استفاده شده است ولی، در برخی از کشورها برای برخی سال‌ها از اسامی دیگر استفاده می‌شود.

این استاد نجوم بیان می‌کند: در برخی کشورها از بز به جای گوسفند، خروس یا جوجه به جای مرغ، ببر به جای پلنگ، گربه به جای خرگوش و اژدها به جای نهنگ برای نام‌گذاری سال‌ها استفاده می‌شود.در نگاه کلی هرچند نامگذاری حیوانی بر سال‌ها در تقویم ایرانیان وجود نداشته،‌ اما با توجه به پذیرش تقویم حیوانیِ مغولی از دوره صفویه و ادامه این نام‌گذاری غیررسمی تا روزگار فعلی، اگر قرار باشد امسال را نام‌گذاری کنیم باید بدانیم ۱۴۰۳ سال نهنگ است و نه اژدها!

پی‌نوشت: گفت‌وگوی دکتر ملک‌پور که در این گزارش از بخش‌هایی از آن استفاده شده است، مربوط به ویژه‌نامه نوروزی روزنامه اطلاعات - سال ۱۳۹۷ است.

تقویم دوازده حیوانی چیست؟

از جمله تقویمهای کهن و مشهور و در عین حال پیچیده عالم، تقویم دوره‌ای دوازده حیوانی است. در میان دانشمندان اسلامی این تقویم به نامهای تاریخ ترک، تاریخ ترکستان، تاریخ خُتن، اُیغور و یا تاریخ ترکان مشهور است.قدیمی‌ترین اثری که از وجود این تقویم در میان اقوام ترک آسیای مرکزی خبر می‌دهد در آثار ابوریحان بیرونی است. وی از این تقویم در دو کتاب خود که مربوط به نجوم است یاد می‌کند؛ اما می‌نویسد نه بر مقادیر و نه بر معنی و نه بر کیفیات این ماهها آگاهی پیدا نکردم.

دیدگاه ابوریحان و دیگر دانشمندان درباره نامگذاری سال ها به نام حیوان

نامهایی که ابوریحان در کتاب خود از نام ماههای تقویم دوازده حیوانی یاد می‌کند، درست همان اسامی است که امروزه در کشور ترکیه برای این تقویم و این حیوانات کاربرد دارد که این امر نشانگر اصیل بودن نامهای ترکی این ماهها است. خواجه نصیرالدین از اولین کسانی است که اطلاعات فراوانی از این تقویم در اختیار می‌گذارد.

امروزه بسیاری از پژوهشکران بر این باورند که آشنایی با این تقویم در میان تمام اقوام آسیای شرقی، جنوب شرق و جنوب هندوستان وجود داشته و هر یک با کمی تفاوت نام دوازده حیوان را به ماههای دوازده گانه سال خویش نسبت داده‌اند و اکنون نیز در اکثر این کشورها نام حیوانات در این تقویم به صورت دوره‌ای در نامگذاری سالها مورد استفاده است.

در بسیاری از کشورها که این تقویم و ادوار ان به صورت سالیانه مورد توجه است، مردم بر این باورند که وقایعی که هر سال رخ می‌دهد و افرادی که در هر سال بدنیا می‌ایند تحت خصوصیات حیوانی که بر آن سال حاکم است قرار دارند. در افغانستان و ایران نیز چنین باورهایی همواره مورد توجه عوام بوده است. این تقویم از قرن هفتم هجری به بعد در خراسان نیز مورد توجه و استفاده بوده است. به مانند بسیاری از کشورها که تحت تاثیر این تقویم قرار گرفته‌اند، در نامگذاری سالها به حیوانی خاص تأثیر پذیرفته است.

نامگذاری سال ها به نام حیوان و رابطه آن با استیلای ترکان بر جهان اسلام

با استیلای ترکان و مغولان در ایران و افغانستان امروزی، این تقویم ترکی ۱۲حیوانی نیز رواج یافت. بر اساس نوشته‌های خواجه نصیرالدین طوسی، سال در این تقویم خورشیدی حقیقی و ماه‌هایشان بر اساس رویت دو هلال ماه بوده‌است. برای احتساب شمسی بر مبنای قمری دست به نسیء می‌زدند. دراین تقویم هر یک از ماه‌های سال بر اساس نام یک حیوان می‌باشد. که عبارتنداز:

«۱-موش (سچقان یا کسگو)؛ ۲-گاو نر (اود یا سغر)؛ ۳-پلنگ (بارس)؛ ۴-خرگوش (توشقان)؛ ۵-نهنگ (لو)؛ ۶-مار (ییلان)؛ ۷-اسب (یونت)؛ ۸-گوسفند (قوی)؛ ۹-میمون (بیجین)؛ ۱۰-مرغ (تخاقوی)؛ ۱۱-سگ (ایت)؛ ۱۲-خوک (تونگوز).

در این تقویم بعد از یک دوره دوازده ساله، اسامی حیوانات و سال منسوب به آنها از نو تکرار می‌شود. علاوه بر سال، ماههای دوازده‌گانه نیز به نام این حیوانات نامگذاری شده است.مثلا آغاز دوره ای که با نام موش است، ماه اول آن موش و … خواهد بود.

در شعری نام این ماهها به ترتیب چنین آمده است:

موش و بقر و پلنگ و خرگوش شمار////زین چهار که بگذری نهنگ اید و مار

وانگاه به اسب و گوسفند است حساب//// حمدون(میمون) و مرغ و سگ و خوک آشکار

/خبرگزاری ایسنا