چطور از سه تار خود نگهداری کنیم تا آسیب نبیند؟ | نحوه صحیح نگهداری سه‌تار
روش صحیح نگهداری سه‌تار را در ادامه بخوانید.
برای نگهداری صحیح از ساز سه‌تار موارد متعددی را باید مد نظر قرار داد. در این مقاله کوشیده‌ایم مهم‌ترین عواملی را که می‌توانند به ساز شما آسیب بزنند شناسایی کنیم و راه‌حل‌هایی آزمون‌شده و کاربردی را برای مقابله با آنها ارائه دهیم.
نحوه صحیح نگهداری سه‌تار
سه‌تار ساز ظریفی است که از چوب ساخته شده و احتمال شکستن، ترک خوردن، پوسیدن، تاب برداشتن، باز شدن درزها و پریدن رنگ سطح آن وجود دارد. بنابراین اگر می‌خواهید ساز شما طی سالیان سالم و خوش‌صدا باقی بماند باید شرایط مطلوب نگهداری از آن را فراهم آورید. برای محافظت سه‌تار در برابر عوامل شدیدی مثل ضربه باید ساز را در کیس مخصوص جابه‌جا کرد و آن را در جایی مناسب قرار داد. بسیاری از افراد با نصب سه‌تار روی دیوار از وارد آمدن ضربه‌ها و فشارهای ناخواسته به ساز خود جلوگیری می‌کنند. اما عوامل دیگری نیز وجود دارند که می‌توانند اتفاقات ناگواری را برای ساز شما به وجود بیاورند. رطوبت، دما، نور خورشید، حشرات، آلودگی و چربی و الکل مهم‌ترین مواردی هستند که در صورت نگهداری نادرست سه‌تار می‌توانند به این ساز آسیب جدی وارد کنند.
محافظت از سه‌تار در برابر رطوبت
آبوهوای مرطوب موجب کاهش عمر و ماندگاری چوب می‌شود و به مرور سبب فرسودگی و تخریب آن می‌شود. این مشکل در نواحی شمالی و جنوبی ایران که در جوار ساحل هستند به مراتب بیشتر از مناطق دیگر کشور است. مناطقی که دارای آبوهوای خشک هستند با ساختمان فیزیکی سه‌تار سازگاری بیشتری دارند. رطوبت حتی روی کیفیت گوشی‌های ساز نیز تأثیر منفی می‌گذارد و باعث خشکی و گیر کردن گوشی در حفرۀ سرپنجه می‌شود.
اگر سه‌تار به طور پیوسته و درست نواخته شود، به مرور از رطوبت چوب آن کم می‌شود و صدای بهتر و با کیفیت‌تری پیدا می‌کند. در محل‌های مرطوب نباید سه‌تار را داخل کیس نگهداری کرد. همچنین می‌توان بسته‌های رطوبت‌گیر مانند سیلیکا ژل یا جوش‌شیرین را درون کیس قرار داد تا رطوبت اضافی فضای داخل کیس را جذب کند و از سه‌تار در برابر صدمات ناشی از رطوبت محافظت نماید. برای رفع مشکل احتمالی گوشی سه‌تار نیز می‌توان از پودر بچه استفاده کرد. به این صورت که گوشی‌ها را خارج می‌کنیم و درون حفره‌ها و گوشی‌ها را به پودر بچه آغشته می‌کنیم. پودر بچه به دلیل دانه‌های بسیار ریزی که دارد هم فضاهای خالی سطح چوب را در استوانۀ گوشی و حفره‌های روی دسته پر می‌کند و باعث صیقلی شدن سطوح و راحت سُر خوردن آنها روی هم می‌شود و هم جاذب عالی رطوبت است.
تأثیر دمای هوای محیط روی سه‌تار
ساز سه‌تار به دلیل جنس چوبی و ضخامت بسیار کم و سطح گسترده در کاسه و صفحه، به تغییر ناگهانی دما حساس است و کیفیت صدای آن تغییر می‌کند. به طور کلی، سرما و گرمای شدید موجب کاهش عمر و استحکام سه‌تار می‌شوند. گفتنی است که در فصل زمستان اکشن یا فاصلۀ سیم تا دستۀ ساز (مضراب‌خور) کاهش می‌یابد و در تابستان این فاصله افزایش می‌یابد. اکشن پایین باعث نرم‌تر بودن سیم و راحت‌تر شدن نوازندگی می‌شود ولی حجم صدا را کمی کاهش می‌دهد و برعکس زمانی که اکشن ساز بالا باشد باعث سفتی سیم و سخت‌تر شدن نوازندگی می‌شود اما حجم صدا را افزایش می‌دهد.
بهتر است در شرایطی که سه‌تار را بین دو محیط با دمای متفاوت جابه‌جا می‌کنیم، به آن فرصت دهیم تا با دمای محیط جدید سازگار شود و اثر شوک دمایی بر آن رفع شود. همچنین برای نگهداری اکشن ساز در وضعیت یکسان بهتر است در فصل گرم از خرک کوتاه‌تر و در فصل سرد از خرک بلندتر استفاده شود.
محافظت از سه‌تار در برابر نور خورشید
نور خورشید اگر به طور مستقیم به سه‌تار بتابد، می‌تواند باعث تابیدن دستۀ ساز، باز شدن درز و بست‌های آن، خرابی و پریدن رنگ و یا پارگی پرده‌ها شود. بهترین شرایط نگهداری سه‌تار دور نگه داشتن ساز از نور مستقیم خورشید است. حتی توصیه می‌شود وقتی ساز درون کیس قرار دارد نیز زیر نور مستقیم آفتاب قرار نگیرد.
محافظت از سه‌تار در برابر حشرات
حشراتی مانند بید و موریانه به تمامی اشیای چوبی حمله‌ور می‌شوند و از درون آنها را تخریب می‌کنند. حمله حشرات به ساز ابتدا موجب تغییر صدای ساز می‌شود و به مرور موجب از بین رفتن قسمت‌های چوبی می‌شود. از آنجایی که بیشتر سه‌تارها از چوب گردو ساخته می‌شوند، خطر حمله موریانه برای این ساز بسیار زیاد است.
بنابراین، سه‌تار را نباید در نزدیکی محیط یا وسایل موریانه‌زده قرار داد. همچنین تمدید لاک‌الکل (رنگِ ساز) در دوره‌های مشخص و به صورت مداوم سبب پوشیده شدن حفره‌های احتمالی در سطح ساز می‌شود و از سه‌تار در برابر حشرات محافظت می‌کند.
یکی از نشانه‌های جدی و زنگ خطر خوردگی چوب سه‌تار، مشاهدۀ گَرد چوب در کِیس یا محل نگهداری ساز است. در این شرایط، می‌توان سم حشره‌کش را با سرنگ به درون حفرۀ محل خوردگی تزریق کرد و این‌گونه از پیشروی بیشتر و آسیب جدی‌تر به ساز جلوگیری کرد.
راه‌های دیگری مثل گذاشتن قرص برنج یا نفتالین در کیس نیز وجود دارد که در مواقع ضروری می‌توان از آنها استفاده کرد، اما تا حد امکان باید از آنها پرهیز کرد. قرص برنج حاوی مواد سمی و خطرناکی است که در صورت تماس با چشم یا دهان می‌تواند فرد را راهی بیمارستان کند. بنابراین در صورت فراموش کردن وجود آنها ممکن است ناخواسته به سلامت خود و اطرافیانمان آسیب بزنیم.
دور نگه داشتن سه‌تار از آلودگی و چربی
سطح دسته، بافت پرده و سیم‌های سه‌تار چربی و آلودگی دست و محیط را به صورت جرم جذب می‌کنند. بنابراین اگر می‌خواهید ساز شما در درازمدت دچار آسیب نشود باید مراقبت‌های لازم را از سه‌تار خود به عمل آورید. هر نوع چربی و آلودگی به سلامت پرده‌ها و سطح دسته‌ها آسیب می‌زند. همچنین آلوده و چرب شدن پرده و سیم‌ها باعث ایجاد صدایی خفه و کم‌طنین می‌شود و از مطلوبیت صدای سه‌تار می‌کاهد. نحوه صحیح نگهداری از سه‌تار در برابر چربی و آلودگی بسیار ساده است. کافی است دست خود را پیش از نواختن ساز بشویید. همچنین ساز خود را نباید در محیط‌های آلوده و چرب رها کنید.
دور نگه داشتن سه‌تار از الکل
هیچ‌وقت آلودگی‌های سه‌تار را با الکل تمیز نکنید! رنگ براقی که روی سطح سه‌تار دیده می‌شود از جنس لاک است. این ماده به صورت جامد و به شکل پودری و پولکی وجود دارد. این رنگ علاوه بر زیبایی ساز برای محافظت از خوردگی و پوسیدگی آن نیز استفاده می‌شود. روش کار نیز به این ترتیب است که لاک را با الکل ترکیب می‌کنند تا به شکل مایع درآید. سپس سطح ساز را با آن می‌پوشانند و بعد از تبخیر الکل، لاک دوباره جامد می‌شود و رنگ سه‌تار تثبیت می‌گردد. اگر الکل با سطح رنگی ساز برخورد کند، دوباره آن را در خود حل می‌کند و لاک از سطح ساز زدوده می‌شود که باعث رنگ‌پریدگی یا مات شدن رنگ ساز می‌شود.
توصیه می‌شود برای تمیز کردن سه‌تار و زدودن آلودگی‌های سبک مانند گردوغبار از یک قلم‌موی نرم و خشک استفاده کنید و برای جلوگیری از چرب و کثیف شدن ساز خود همواره دست‌های خود را پیش از نواختن سه‌تار با آب و صابون بشویید. با رعایت این موارد ساده نیازی به براق کردن سه‌تار و ترمیم رنگ آن پیدا نخواهید کرد./ژوست
